СПРОВЕДУВАЊЕ НА ЗАКОНОТ ЗА УПОТРЕБА НА ЈАЗИЦИТЕ: СКАПОЦЕН КАМЕН НА КОХЕЗИЈАТА

Оставајќи ги настрана манипулациите и предрасудите, и овој закон ќе стане исто толку вообичаен како и секој друг закон со кој се регулираат правата и обврските во оваа специфична област на човековите права, а како што се заборави „проблемот“ со унапредување на високото образование, така и степенот на употреба на албанскиот јазик на сите нивоа нема да биде проблем што сè помалку и помалку ќе ги боди очите.

Пишува: Даут Даути

Од стапувањето на сила на Законот за употреба на јазиците, не ги примаа контрадикторните пристапи околу него, кои започнаа многу пред многу време пред да биде усвоен. Оние што гласаа во парламентот, сметаат дека тоа е извонредно и корисно напредување за општеството, бидејќи се зголемува нивото на употреба на јазиците, пред се на јазиците што го зборуваат најмалку 20 проценти од населението, кој од Охридскиот Рамковен договор е уставна категорија како на централно така и на локално ниво. Споровите доаѓаат од две нивоа и многу оспорувани мотиви. Првиот спор доаѓа од партијата ВМРО-ДПМНЕ и медиумските, интелектуалните кругови блиски до неа, кои сметаат дека проширувањето на употребата на јазикот, во конкретниот случај, албанскиот јазик, е “надвор од уставот” како непотребно и непрактично.

Следното ниво е оној на албанските политички и интелектуални кругови, кои го игнорираат владеењето на правото (што предвидува значително проширување на употребата), држејќи се за формулацијата на „20 проценти“, да го извадат аргументот дека албанскиот не е еднаков со македонскиот, заобиколувајќи го фактот како тој се користеше пред овој закон, дури и кога седниците на Собранието не можеа да се спроведат на јазикот од „20 проценти“. Овие аргументи продолжуваат да останат како лајтмотив за политичка употреба.

Но, законот е каков што е, и останува „инспиративен“ за бескрајни дебати. Сепак, некои аспекти на третманот би биле во контекст на елиминирање на секаков вид нејаснотии или (погрешно) толкување, но исто така и нивно елиминирање во пракса.

Мора да се каже дека имплементацијата на законот се чини дека поминува по истиот пат на полемики како пред неговото усвојување. Затоа што тој беше преговаран меѓу кандидатите за новата влада по парламентарните избори во 2016 година, кога беше воспоставено рамнотежа на силите меѓу македонските партии на ВМРО ДПМНЕ и СДСМ, на кои очајно и требаше поддршка од албанските партии за формирање влада. Во таква ситуација, прашањето за промовирање на употребата на албанскиот јазик беше ставено на обете партии како еден од главните услови, а директен преговарач беше Демократската унија за интеграција, како победничка партија во албанскиот блок. Да бидеме попрецизни, тоа беше и барање на сите партии што ја потпишаа Декларацијата во Тирана (2017) (ДУИ, Алијанса за Албанците, движење Беса …), што потоа ќе биде и еден од референтните точки на контестирање од страна на ВМРО-ДПМНЕ, нарекувајќи го овој документ како Платформата на Тирана, за да се додадат предрасуди на законот за употреба на јазиците што се наоѓаше на маса. Историјата на донесување на овој закон има своја позадинска фаза надвор од манипулирање со публиката: честопати лидерите на ДУИ потенцираа дека за еден сличен закон со тој што беше подоцна усвоен, се се согласиле со ВМРО-ДПМНЕ во разговорите за владеење, ова го потврди Рената Десковска, министерка за правда, која изјави дека законот е всушност „напишан од самото ВМРО-ДПМНЕ“.

Дали верзијата е иста или не, останува да се шпекулира, но факт е дека дури и ВМРО-ДПМНЕ беше подготвена во владината фаза на преговори значително да ја подобри употребата на албанскиот јазик, расположение што се смени за политички потреби откако разговорите за влада не успеаја и после СДСМ ја формираше владата со скоро сите албански партии. На патот кон спроведување на законот мораше да стапи во сила по „третото читање“, бидејќи не беше потпишан од претседателот Ѓорѓе Иванов кој беше на крајот на неговиот втор мандат. И покрај што беше професор на уставното право, како што е Светимир Шкариќ и судијата на Судот во Стразбур, Мирјана Лазарова Трајкова, овој негов потег го нарекуваа „уставно недопустлив од страна на уставна перспектива“, тој остана цврст на неговата одлука, дури и по цена на реперкусиите за прекршоци од страна на уставните обврски, што никогаш не се појавија.

За надминување на оваа состојба, за да стапи во сила, се погрижи претседателот на Собранието, Талат Џaфери, кој ја потпиша Уредбата од 14 март 2018 година, со што и го објави во Службен весник. Предупредувањата од ВМРО-ДПМНЕ дека законот ќе биде оспорен преку Уставниот суд досега не резултираше со конкретно дејствување. Така, за помалку од две децении, во Северна Македонија законското регулирање со цел промовирање на употребата на албанскиот јазик е сменето три пати. Првите двапати (во 2008 и 2011 година) се потенцираа унапредување на локалната власт и правото на користење парламентарни расправи (без право на водење парламентарни расправи), лични документи, до одреден степен во судството, додека со последниот закон од локално ниво, албанскиот јазик се користи и на централно ниво, во владата и во сите јавни институции како втор јазик што го зборуваат 20 проценти од населението (според последниот попис во 2004 година, јазик кој го зборуваат над 25 проценти ).

Се разбира, прашањето што законот не го наведува експлицитно „албански јазик“ продолжува да биде предмет на дебата, заради лиценцирањето на одредени области со процент Албанци. Оние националистички ориентирани кругови гласно кажаа дека Албанците се под 20 проценти, во надеж дека имаат ефект од неодамнешните преселени движења, но албанските кругови исто така истакнуваат дека е намален и бројот на Македонците, земајќи го како критериум бројот на ученици во училиштата. Со оглед на тоа што пописот на населението поставен за 2020 година ќе се одложи уште еднаш заради предвремени избори (закажани за 12 април 2020 година, но најверојатно ќе биде одложено заради ратификување на договорот за Пристапувањето во НАТО од некои земји), тогаш прашањата остануваат во очекување на некое време, поттикнувајќи надежи дека законот ќе „заглави“ точно на „20 проценти“. На овој начин, критичките гласови на законот дека треба да се спомене албанскиот јазик, а не процентот, имаат поголемо значење за идното време кога ова прашање треба да се допре како во законот така и во Уставот. На прашањето во интервју за ТВ Клан Македонија (октомври 2019 година), лидерот на ВМРО-ДПМНЕ, Христијан Мицковски, го третираше оваа прашање како резултат на политички компромис. Навистина, мора да се каже дека Законот за употреба на јазиците е она што претходно го изјави лидерот на СДСМ дека ќе оди „надвор од Охридскиот договор“, флексибилност која во атмосферата на политички поделби резултираше со спонеатиот закон, но не и со уставни измени, кои беа невозможни без двотретинско гласање.

Вистинскиот почеток на спроведувањето на Законот за употреба на јазиците може да биде формирањето на Агенција за спроведување на јазици што го зборуваат 20 проценти на граѓаните (согласно член 18), која е должна да ги исполни целите на законот, да промовира, штити еднаква примена на службениот јазик што го зборуваат најмалку 20 проценти од граѓаните “и неговата азбука, преку органите за поддршка на институциите наведени во член 1 алинеја 3. Сепак, како и секоје ново тело, но и како и секоја нова регулатива, имплементацијата не може да биде ниту брза, ниту ефикасна во секој поглед. Навистина, очекувањата на „најзагрижениот“ дел дека сè ќе започне со основање на Агенцијата (…) не беа реални дури и затоа што не го зедоа предвид фактот дека ова ново тело прво мораше да се справи со самата себеси (организациски проблеми, буџетирање, екипирање), но и со задачи со рок од најмалку една година. Првиот тест на Агенцијата беше почетокот на спроведувањето на Преспанскиот договор за промена на името на државата, кој во консултација со експерти за јазици се залагаше за превод на новото име како Северна Македонија, име кое за некои професори (др. . Хаки Имери …) има забележки дека, иако станува збор за соодветен превод, не е практично каква би била варијантата „Северна Македонија“. Во меѓувреме, на својата 114-та седница, Собранието на Република Северна Македонија донесе друг закон: Закон за инспекторатот за употреба на јазиците, кој беше донесен без пратеници од опозицијата (ВМРО-ДПМНЕ) . Овој закон дојде во бранот на реакциите од (неофицијалното) советодавно мислење на Венецијанската комисија дека некои од решенијата во Законот за употреба на јазиците се надвор од европските норми за употреба на јазиците на малцинствата и регионалните јазици “со наметнување нереални правни обврски на јавните институции “. Ставот на оваа комисија сè уште се смета за неофицијална, но за многу албански медиуми и интелектуални кругови, иницијативата на Владата кон оваа комисија беше сфатена како тактичка акција против опозицијата (да се релативизира нејзиниот притисок заради законот) како тајна цел на СДСМ за ревидирање на некои „прекумерни“ решенија. Дали ставот на Министерството за правда го засилува ова сомневање дека предлозите на оваа комисија ќе бидат земени во предвид? Но, малкумина мислат дека може да има враќање назад. Особено не сега кога се распишуваат предвремените избори за пролет, каде на СДСМ ќе му требаат гласовите на Албанците.

Во Северна Македонија, од причини на манипулација или убедување, се даваат клише проценки во стилот „вакви права нема никаде во светот“, во овој контекст дадени и за употребата на јазиците. Но, компаративниот поглед јасно докажува дека тие не стојат, бидејќи во светот има многу примери со слични и можеби дури и понапредни искуства. Во Северна Македонија, официјалната двојазичност е непроменета, во смисла на тоа дека прво се пишува македонски, додека албанскиот е втор во сите населени места каде се практикува двојазичноста. Ова значително се разликува од некои европски земји каде постои долга традиција на двојазичност или официјален повеќејазичност. На пример, во Финска каде на ниво на централна власт се познаваат два офцијални јазика (или „национални јазици“ како што се нарекуваат) кога станува збор за општини каде мнозинството се граѓани кои како мајчин јазик го имаат шведскиот јазик, во тие општини знаците првично се пишуваат на шведски па потоа фински. Ова го практикува локалната самоуправа и во општините во Северна Македонија каде што има мнозинство Албанци, сепак, за разлика од Финска, таквото дејствување не е предвидено со закон, туку се наметнува од страна на праксата. Додека, кога станува збор за службените документи на општината, општините со мнозинство албанци генерално постапуваат обратно: прво пишуваат македонски, а потоа албански (наспроти знаците и таблоата кои, како што рековме: прво се пишуваат албански а потоа македонски). Оваа некозистенција е показател дека општините со мнозинство албанци се прашуваат дали нивното дејствување е легално по тоа што знаците и сликите првично се напишани на албански, а потоа на македонски јазик, иако тоа не е предвидено во законот. Одговорот може да го даде земја со 50 години официјална двојазична традиција: Канада. Во Канада, од 1969 година стапи во сила Законот за официјални јазици, со кој се уредува официјалната употреба на англиски и француски јазик од страна на сојузната влада. Актот не го специфицира редоследот на јазиците, но во пракса францускиот јазик има приоритет во провинцијата Квебек. Така федералните судови, воените бази, регионалните единици на сојузните министерства и агенции, државните фирми и сл. лоцирани во провинцијата Квебек, знаците им се првично француски, а потоа англиски, иако на канадско ниво најшироко зборуваниот јазик е англискиот. Споменатата канадска практика е индикатива за можноста и во Северна Македонија знаците и таблите на органите на централната власт, во општините со албанско мнозинство, најпрво да бидат напишани на албански, а потоа на македонски, и покрај тоа што тоа не е предвидено со Законот за употреба на јазиците. Што се однесува до општинските тела со Албанско мнозинство, ова веќе не е во прашање.

Кога станува збор за лични документи како лични карти и пасоши, македонскиот е секогаш прв, а албанскиот е втор. Ова не е невообичаено затоа што, исто така, прават и другите држави со двојазичен или службен повеќејазичност, па без оглед на која заедница припаѓа на носителот, редоследот на јазиците во личните документи секогаш останува ист. Но, ако Албанците би се потсетиле да бараат во личните документи Албанскиот да се пишува пред македонски јазик, тоа не би било невидено затоа што во Белгија каде што официјалните јазици се холандски, француски и германски (зборуваат само околу 1% од населението), редот на јазиците на личната карта и пасошот зависи од тоа на која лингвистичка заедница припаѓа носителот на документот. (Интересно е што до 70-тите години, албански јазик се пишуваше пред македонски на училишни уверенија и брошури). Друг проблем на албанските лични карти и пасоши е транскрипцијата на името и презимето на англиски јазик. Имено, во англискиот графикон името на носителот на документот не е директно пренесен од албанската верзија (што е повеќе логично затоа што и албанскиот и англискиот јазик се напишани со латиница), туку се транскриптира од македонската верзија. Како изгледа ова во пракса? На пример, ако граѓанинот го носи името „Рилинд“. На македонски јазик ова име е напишано „Риљинд“, додека во личната карта и пасош на англиска верзија е напишано „Рилјинд“!

Иако македонските субјекти не им се допаѓа споредбата со Косово, затоа што сè уште не е прифатена од ООН, употребата на српскиот јазик е целосно еднаква на албанскиот јазик на целата територија и е најдобриот пример за разговор кога има добра волја, прашањата може да се решат без предрасуди.

Спроведувањето на Законот за употреба на јазиците сè уште е во почеток. Многу институции започнаа да ја исполнуваат законската обврска, а Владата го даде најдобриот пример овде, но има многу институции кои чекаат или тактизираат, честопати во зависност од тоа која етничка припадност е лидер. Во други институции, се разбира, постојат пречки во квалитативната примена како резултат на недостаток на соодветна јазична рамка. Додека сè уште е рано да се започне со спроведување на казнени мерки за оние субјекти кои намерно го попречуваат законот.

Со оглед на сите околности, мора да се каже дека со законот за употреба на јазиците се реши еден од проблемите што ја придружуваше транзицијата во Македонија од 1991 година, што честопати создаваше сериозна криза, кога уставните решенија беа ригидни против законот што го бараа албанските субјекти затоа што нивото падна дури и во однос на уставот од 1974 година.