Скопје 2028: Европска престолнина на културата или град на застојот?

Универзалната сала, еден од културните пунктови на Скопје, денес се наоѓа во девастирана состојба; Фото: Бојан Блажевски.

Автор: Кристијан Трајчов

Скопје беше избран за Европска престолнина на културата за 2028 година, заедно со градовите Чешке Будејовице од Чешка и на францускиот град Бурж, а одлуката беше донесена од Европската Унија во септември 2023 година.

Македонскиот главен град ја доби довербата за организација во годината во која се навршува одбележувањето на 65 години од скопскиот земјотрес и во која ќе се слават македонската и европската култура. Но, по речиси една и пол година од прогласувањето, се поставува прашањето што прават Градот Скопје, Министерството за култура и туризам и другите надлежни институции за подготовка на огромната културна можност за промоција на главниот град?

Пред новогодишните празници, силно одекна објавениот извештај од експертскиот панел од првата мониторинг средба за настанот Скопје – Европска престолнина на културата 2028, каде е наведено дека Скопје треба значително да го подобри исполнувањето на своите обврски. Во Извештајот подготвен за потребите на Европската комисија се наведуваат 13 препораки кои властите ќе мора да ги исполнат.

„Панелот силно се надева дека овој пат Скопје ќе ги исполни заложбите артикулирани од претходно и потврдени на првиот мониторинг состанок и дека суштинските елементи што недостасуваат во Извештајот за напредокот ќе бидат брзо адресирани. Панелот бара итен пристап до сите релевантни информации кои не се презентирани за време на состанокот, вклучувајќи ги статутите на телото за испорака, уверувања за нивото на политички и финансиски заложби од Министерството, Градот Скопје и другите партнери“, се наведува во Извештајот, кој бара од властите и детална културно-уметничка програма со соодветни буџети, организациска структура, планови за мониторинг и евалуација и стратегија за комуникација и маркетинг.

Од Градот Скопје во изјава за Евротинк велат дека максимално се посветени на реализација на проектните активности за Скопје – Европска престолнина на културата за 2028 година.

„Во моментов, се разгледува стратешкиот план за активностите и обврските во 2025 година, како и нивната реализација во согласност со поделбите во апликативната книга. Согласно одредбите од Изборниот законик, сите проекти вклучително и проектите од областа на културата, беа во застој поради парламентарните избори. По завршувањето на изборите, Градот Скопје интензивно работи на предвидените цели и проекти“, велат од Градот Скопје.

Од таму додаваат дека објавен е јавен повик за формирање на работно тело за координација на активностите, а реализирани се и посети, состаноци и конференции со градови кои се носители на оваа титула, како и со градови кои претходно биле престолнини на културата, а биле одржани состаноци и со претставници на Европската комисија.

Во однос на тоа каква е ситуацијата со реконструкцијата на Универзална сала, која треба да биде една од стожерните пунктови каде ќе се одржуваат културните активности во 2028 година, од Градот Скопје велат дека одговорот лежи кај Министерството за култура и туризам.

„Одговорот е кај нив. Советот на Град Скопје донесе одлука за пренесување на право на реконструкција, доградба и надградба на Универзална сала во Скопје. Склучен е договор за регулирање на меѓусебните права и обврски со кој надлежностите се пренесени на министерството“, појаснуваат тие.

Понатаму, од Градот Скопје додаваат дека сите јавни установи од областа на културата кои се под нивна надлежност се вклучени во програмата и се спремни за реализација на проектот.

Во однос на тоа како гледаат на загриженоста на експертскиот панел ангажиран од Европската комисија дека Градот не се придржува до деталните упатства дадени од нивна страна за содржината потребна за Извештајот за напредокот на реализацијата на проектот, од таму велат дека постапуваат по насоките дадени со мониторингот од Европската комисија.

„Претставниците на Европската престолнина на културата во октомври на покана на Европската комисија присуствуваа во Брисел на Меѓународна конференција одржана за земјите од Западен Балкан. Во ноември, во Париз, се сретнаа претставниците на сите три европски културни престолнини за 2028 година и тоа: Градоначалникот на Бурж, на Чешке Будејовице и Градоначалникот на Град Скопје. Тие се договорија да се потпише Меморандум за соработка“, додаваат од Градот Скопје.

За тоа каква е нивната соработка со државната власт во однос на реализацијата на настанот, од Градот Скопје не даваат премногу информации, туку само ги споменуваат потпишаните меморандуми.

„Изборот на Градот Скопје за Европска престолнина претставува голем успех и е од значење како на локално, така и на национално ниво. Имаме потпишано меморандум за соработка со национални установи под надлежност на Министерството за култура и туризам. Исто така, меморандуми за соработка се склучени и со општините на територијата на Градот Скопје, како и со претставници од невладиниот сектор, кои ја дадоа својата поддршка и ќе бидат дел од програмите во претстојниот период“, изјавија градските власти.

Од Градот Скопје велат дека се целосно подготвени да ги реализираат сите планирани обврски, а особено, успешно да ги реализираат програмските активности за 2028 година.

„Се преземаат чекори за организирање и координирање на сите аспекти од проектот, вклучувајќи ја имплементацијата на програмите, воспоставување соработка со локалните и националните институции, невладиниот сектор, како и обезбедување на човечките ресурси, со цел секоја фаза од проектот да се реализира навремено и квалитетно. Оваа посветеност гарантира дека Градот Скопје ќе биде подготвен да ги исполни сите обврски и да го постигне посакуваниот успех како Европска престолнина на културата 2028“, велат од Градот Скопје.

Во однос на тоа дали постои опасност кандидатурата да му биде одземена на Градот Скопје во случај надлежните власти на локално и национално ниво не бидат подготвени за реализација на проектот, тие одговорија негативно, поточно, дека такво нешто нема да се случи.

Со ваквата констатација се согласуваат и од Јавната установа „Универзална сала“, кои се носители на апликацијата за Скопје – Европска престолнина на културата за 2028 година. Од таму велат дека тие се само носители на апликацијата, а сите останати активности се реализираат од Град Скопје. Воедно, тие се вклучени во програмата за реализација преку нивни проекти и се подготвуваат преку идни проекти за остварување на настанот.

Градот тврди едно, експертите друго

И покрај тврдењата на Градот Скопје дека сѐ е под контрола и се одвива по планот, културните работници кои претходно биле дел од проектниот тим за Скопје – Европска престолнина на културата не сметаат така.

Роберт Алаѓозовски, поранешен член на Координативното тело како стратешки координатор на проектот Скопје 2028, бил назначен од претходниот градоначалник Петре Шилегов. При промената на локалната власт на крајот на 2021 година, иако бил формално номиниран од владата, никогаш не бил поканет во новото Координативно тело.

„Тимот што ние го формиравме и којшто го координирав имаше претставници од ЈУ Универзална сала, како носител на проектот, претставници од Одделението за култура, Кабинетот на Градоначалникот, од општината Центар и барем половина надворешни соработници, и искусни и помалку искусни менаџери во културата, меѓу 8 и 12 души. Ние го теравме процесот за десетка, за што постои архива од јавни настани, брошури, документи, записници, извештаи, инфолетоци. Го градевме капацитетот на тимот, се вмрежувавме, правевме контакти, црпевме искуства, договаравме соработки низ цела Европа, а особено комунициравме со престолнините од регионот: Нови Сад, Пловдив, Ријека“, вели Алаѓозовски.

Тој мисли дека со промената на власта тоа го снемало, но дека новата власт успеала да состави екипа која ги напиша двете пријавни книги и да ја добие титулата.

Тимот по прогласувањето на Скопје-Европска престолнина на културата 2028 во септември 2023 во Брисел; Извор на фотографија: Министерство за култура.

„Тука клучна беше поддршката од централната власт која што ја обезбедивме, овековечена во иконичната фотографија од двете претходно раскарани политичарки, речиси прегрнати под државното знаме во Брисел“, вели Алаѓозовски за моментот на соопштување на веста за прогласувањето на Скопје во септември 2023 година, на кој присуствуваа скопската градоначалничка Данела Арсовска и тогашната министерка за култура Бисера Костадиновска-Стојчевска.

Роберт Алаѓозовски смета дека проектот се соочува со проблеми, поточно, дека проектните лидери и проектниот тим се менуваат премногу често и дека не може да се изгради критична маса на луѓе кои можат стратешки и оперативно да почнат да го работат.

„Ова е настан којшто се игра, слично на кошарката, во четвртини. Оваа постава на градот ја утна целосно првата четвртина. Таа е изгубена. Ако се направи итна промена на пристапот и ако работите се постават како што треба, сè уште има време пропуштеното да се надомести. Тоа значи дека треба да се напушти кавгаџискиот менталитет на политичките структури кои доминираат во Град Скопје, а сега и централно. Овој проект треба да се работи по сите принципи на добро владеење. Да се обезбеди не само декларативна, туку и суштинска поддршка од сите политички актери“, изјави тој.

Она што треба да се направи, според Алаѓозовски, е вклучување на сите професионалци во културата кои ќе имаат јасен мандат и цврсти договори за да можат да одговорат на задачите, да се обезбеди суштинска поддршка од целата културна фела и од сите сродни дејности.

Алаѓозовски смета дека ова е прекрасен проект за интеграција и давање шанси на сите, но дека без партиципација и транспарентност тоа не може да се постигне.

„Ако не се смени радикално пристапот и ако забрзано не се надополни пропуштеното, постои голема опасност да ни се одземе титулата“, дециден е Алаѓозовски.

За него, одземањето на титулата би било погубно, и културно и политички и симболички.

„Од земја членка на НАТО, со усвоена преговарачка рамка за членство во ЕУ, со зацелена демократија, ќе се вратиме во мрачните културографии на паднатите и заробени држави како Грузија, Молдавија, Белорусија. Градовите Европски престолнини на културата преку оваа манифестација зрачат европски и прогресивно, дури и кога нивните национални влади имаат проблеми со демократијата и доброто владеење“, објаснува тој.

Според Бесфорт Идризи, декан на Факултетот за драмски уметности во Скопје и некогашен член на проектниот тим Скопје – Европска престолнина на културата 2028, соработката помеѓу институциите од локалната и централната власт, не само што не е на посакуваното ниво, туку истиот проблем бил и обработен од координативното тело и имало конкретни акции, мерки и проекти кои би го подобриле овој дел, особено преку интердисциплинарни проекти.

„Веројатно еден од најголемите проблеми е транспарентноста. Мислам дека никој не знае што се случува со Скопје 2028. Опасноста дека на Градот Скопје може да му се одземе оваа титула постои и тоа како и секој ден станува сè поголема. Јас навистина не гледам да се случува било што во правец на обврските за Европската престолнина на културата 2028 година“, смета Идризи.

Ситуацијата наиде на разочарување и кај Иванка Апостолова, историчарка на уметност која беше Програмска менаџерка на проектот Скопје 2028 и во исто време раководителка на бид бук тимот (н.з. тимот на апликативната книга). Таа вели дека досега требало да има сериозни претпрограми, на кои требало сите да работат и да ја подобруваат културата и уметноста во Скопје пред 2028 година.

„Но ништо од тоа нема во реалноста – освен инцидентни ентузијастички доброволни соработки на жабри, за да не умре фактот за Скопје 2028“, вели Апостолова.

Во трка со времето за да се реконструираат најважните културни објекти

Министерството за култура и туризам ќе има задача да ги реконструира водечките културни објекти, каде ќе се реализираат активностите од настанот Скопје – Европска престолнина на културата и за истото нема многу време – помалку од три години. Еден од пунктовите ќе треба да биде Универзалната сала, која како објект беше симбол на меѓународната солидарност, поради тоа што во нејзината изградба по скопскиот земјотрес учествувале над 35 земји. Токму во 2028 година ќе се навршат 65 години од скопскиот земјотрес. И додека од Градот Скопје велат дека одговорноста за реконструкција на Универзалната сала ја презело Министерството за култура и туризам, од ова министерство велат дека потребна е добра комуникација и соработка со Градот Скопје.

„Комуникацијата со Град Скопје е отежната, но сепак веруваме дека во интерес на двете страни е да има професионална комуникација за да нема застој во подготовките за манифестацијата Скопје – Европска престолнина на културата 2028“, велат од Министерството за култура.

Состојбата во која се наоѓа Универзалната сала во Скопје, јануари 2025 година; Фото: Бојан Блажевски.

Во декември минатата година биле донесени и измените на Законот за култура, кои му овозможиле на ова министерство да ги преземе ингеренциите за довршувањето на Универзалната сала. Од Министерството велат дека останале уште одредени делови да се решат, како би можело да се распише тендерот за да продолжи изградбата на објектот.

„Во моментов Министерството работи на отстранување на недостатоците утврдени од страна на работната група. Бидејќи во целокупната постапка се вклучени и други институции, не можеме да дадеме прецизен рок. Сепак, Министерството за култура и туризам по финализирањето на целокупната постапка во однос на состојбата на објектот наследена од претходното раководство ќе ги вложи сите напори и капацитети за завршување на проектот каде граѓаните ќе имаат можност да уживаат во целосно реконструираниот објект“, објаснуваат тие.

Работите се помрднуваат и во однос на Проектот за конзервација и реставрација на Шaлтер-салата од споменичната целина Нова пошта – Скопје и нејзина адаптација во мултимедијален центар.

„Основниот проект за препокривање на Шалтер-салата веќе е изработен од страна на НУ Конзерваторски центар – Скопје, со чија реализација ќе се спречат натамошни оштетувања од атмосферски води. Во моментов се чекаат имотниот лист и изводот од ДУП од АД Македонски пошти за да може да се обезбеди конзерваторско одобрение од Управата за заштита на културното наследство, како и одобрение за градење од Министерството за транспорт и врски. Вториот проект кој треба да се изработи годинава е проектот за конзерваторско-реставраторски работи на ентериерот на Шалтер-салата“, велат тие.

За реконструкцијата на Скопското Кале формирана е работна група за негова ревитализација, обезбеден е буџет и се очекува годинава тоа да биде отворено како активна туристичка атракција, а со тоа и достапно за одржување на активности во рамките на програмата од Скопје – Европска престолнина на културата.

Од Министерството за култура уверуваат дека Шалтер салата од споменичната целина Нова пошта – Скопје и Скопското Кале ќе бидат подготвени за одржување на настани во рамки на оваа манифестација.

Во однос на останатите културни зданија од центарот на Скопје, од ова министерство појаснуваат дека Домот на АРМ не е под нивна надлежност, додека за реконструкцијата на Музејот на Македонија во Старата скопска чаршија во тек е постапка за добивање на одобрение за градба за реконструкција на покривот.

Официјалното лого на Скопје-Европска престолнина на културата за 2028 година; Извор: skopje2028.mk.

Од Министерството уверуваат дека во рамки на манифестацијата Скопје – Европска престолнина на културата 2028 ќе има многу програми, културни и туристички политики, додавајќи дека веќе стигнуваат многу интересни иницијативи во однос на програмите.

Инаку, според податоците наведени во Извештајот на експертскиот панел ангажиран од Европската комисија, за организирање на настанот Скопје – Европска престолнина на културата 2028, во делот на оперативните активности ќе треба да бидат издвоени 129 милиони евра, додека буџетот за капиталните расходи би изнесувал дополнителни 43 милиони евра.

Овој текст е изработен како дел од проектот „Медиумите за ЕУ“ спроведуван од ЕВРОТИНК и партнерите АЛДА и БИРС, а финансиски поддржан од ЕУ. Ставовите изразени во него се единствена одговорност на авторот и на ЕВРОТИНК и не ги одразуваат ставовите и гледиштата на Европската Унија.