ЈОВАНА ДАМЈАНОВИЌ: НЕ Е ДЕКА ЛУЃЕТО НЕ ЈА ПРЕПОЗНАВААТ КОРУПЦИЈАТА; ОПАСНОСТА Е ШТО ЧЕСТО СЕ ТОЛЕРИРА КАКО НЕШТО НЕИЗБЕЖНО

Aвтор: Лорик Идризи

 

“Многумина од нас ја гледаат корупцијата вградена во секојдневниот живот—од мито за јавни услуги до непотизам при можности за вработување—но сме пораснати во систем каде што е толку нормализирана што изгледа како да нема алтернатива. Опасниот дел не е што луѓето не ја препознаваат корупцијата; туку што таа често се толерира или се отфрла како нешто неизбежно. Оваа резигнација може да доведе до недостаток на мотивација за учество во политиката или за барање транспарентност. Всушност, некои можат дури и да се десензибилизираат кон корупцијата бидејќи се чувствува како да е институционализирана низ сите сектори. Ова не значи дека луѓето се слепи за тоа—само го одразува колку е исцрпувачки да се бори против нешто толку вкоренето.”

 Во ексклузивно интервју, Јована Дамјанович (истражувачки новинар на БИРН) зборува за причините кои го спречуваат квалитетното образование во Црна Гора и Балканот, и за врската меѓу корупцијата и отстапувањето на општествените модели од универзалните вредности.

 

Дали мислите дека корупцијата на Балканот станала нова нормалност до таа точка што младите не можат да ја препознаат?

ЈОВАНА ДАМЈАНОВИЌ: Корупцијата на Западен Балкан, вклучително и Црна Гора, несомнено станала распространета, но да се каже дека младите не можат да ја препознаат би било преголемо поедноставување. Како личност што живее во Црна Гора, би тврдела дека сме свесни за корупцијата, но поголемиот проблем е чувството на немоќ да се предизвика или создаде значајна промена. Многумина од нас ја гледаат корупцијата вградена во секојдневниот живот—од мито за јавни услуги до непотизам при можности за вработување—но сме пораснати во систем каде што е толку нормализирана што изгледа како да нема алтернатива. Опасниот дел не е што луѓето не ја препознаваат корупцијата; туку што таа често се толерира или се отфрла како нешто неизбежно. Оваа резигнација може да доведе до недостаток на мотивација за учество во политиката или за барање транспарентност. Всушност, некои можат дури и да се десензибилизираат кон корупцијата бидејќи се чувствува како да е институционализирана низ сите сектори. Ова не значи дека луѓето се слепи за тоа—само го одразува колку е исцрпувачки да се бори против нешто толку вкоренето.

 

Кои се главните причини според вас што моделот го префрли општествениот модел од конвенционалните вредности кон погрешен општествен модел?

 

Јована Дамјановиќ: Преминувањето од конвенционални вредности кон проблематичен општествен модел во Црна Гора и пошироко на Западен Балкан може да се припише на неколку фактори, како што се економската нестабилност и нееднаквост, веројатно како главни, но исто така и корупција и клиентелизам, глобализација и консумеризам, како и недостаток на силни институции и улоги. Конкретно, економската несигурност има значително влијание врз општествените вредности. Со ограничени можности за работа, висока невработеност и распространета сиромаштија, многу луѓе се принудени да влезат во режим на опстанок. Ова води до приоритизирање на краткорочни добивки над долгорочни вредности. Непотизмот, корупцијата и “прекинувањето на аглите” станале нормализирани бидејќи луѓето чувствуваат дека немаат друг избор. Во оваа средина, потрагата по брза финансиска сигурност често има предност пред интегритет, напорна работа или етичко донесување одлуки.

Кои се главните причини според вас што моделот го префрли општествениот модел од конвенционалните вредности кон погрешен општествен модел?

 

Јована Дамјановиќ: Преминувањето од конвенционалните вредности кон проблематичен општествен модел во Црна Гора и пошироко на Западен Балкан може да се припише на неколку фактори, како што се економската нестабилност и нееднаквост, веројатно како главни, но исто така и корупција и клиентелизам, глобализација и консумеризам, како и недостаток на силни институции и улоги. Конкретно, економската несигурност има значително влијание врз општествените вредности. Со ограничени можности за работа, висока невработеност и распространета сиромаштија, многу луѓе се принудени да влезат во режим на опстанок. Ова води до приоритизирање на краткорочни добивки над долгорочни вредности. Непотизмот, корупцијата и “скратувањето на аглите” станале нормализирани бидејќи луѓето чувствуваат дека немаат друг избор. Во оваа средина, потрагата по брза финансиска сигурност често има предност пред интегритет, напорна работа или етичко донесување одлуки. Кога луѓето постојано гледаат политичари и елити како стекнуваат богатство и моќ преку сомнителни средства, тоа испраќа порака дека успехот не е за заслуги, туку за врски и манипулација. Ова создава токсичен циклус каде граѓаните почнуваат да ги имитираат коруптивните однесувања на нивните лидери, дополнително зајакнувајќи го погрешниот општествен модел.

 

Преминот од конвенционалните вредности во Црна Гора не е само за индивидуи кои прават лоши избори—тоа е одраз на поголем системски неуспех. Луѓето се разочарани од недостатокот на можности, правичност и доверба во институциите што треба да не водат.

Дали мислите дека нискиот квалитет на образованието влијае врз создавањето на погрешен општествен модел кој често е поврзан со корупцијата?

 

Јована Дамјанович: Образованието треба да биде основата за критичко размислување, етичко однесување и граѓанска одговорност, но кога е слабо, овие вредности не се инсталираат правилно. Многу образовни системи во регионот страдаат од застарени наставни програми и недостаток на ресурси. Ова води до средина каде што учениците не се охрабруваат да го прашуваат авторитетот, да мислат самостојно или да ги предизвикуваат коруптивните практики. Наместо тоа, учењето напамет и фокусирањето на полагање испити, наместо вистинско разбирање на прашањата, станува норма, оставајќи ги учениците неподготвени за навигација низ сложеностите на корумпирано општество.

 

Дали мислите дека погрешниот општествен модел е поврзан со корупцијата и организираниот криминал? Како?

 

Јована Дамјанович: Верувам дека е. Во овој погрешен модел, успехот често се постигнува не преку заслуги, туку преку незаконски средства како мито, непотизам или врски со криминални мрежи. Корупцијата му овозможува на организираниот криминал да процвета со ослабување на институциите што треба да обезбедат надзор, како што се полицијата, судството и владата. Кога овие институции се компромитирани, организираниот криминал функционира со релативна неказнивост, вградувајќи се во секојдневниот живот. Ова создава опасен повратен циклус: организираниот криминал профитира од корупцијата, додека корупцијата се потпира на моќта и ресурсите на криминалните мрежи за да го одржи контролата. Како што младите го набљудуваат ова, многу од нив растат верувајќи дека корупцијата е норма и дека вклучувањето во организиран криминал е валиден начин да успеат, зајакнувајќи систем каде што етиката се занемарува, а криминалот се нормализира во општеството.

 

Како може да се деконструираат мрежите на овој модел поврзани со корупцијата и организираниот криминал?

 

Јована Дамјанович: Прво, зајакнувањето на владеењето на правото е клучно—ова значи реформирање на судството и спроведувањето на законот за да се осигура дека тие функционираат независно и без политички интерференции. Транспарентните правни процеси можат да ги одвратат коруптивните практики и да ја ослабнат контролата на организираниот криминал врз институциите. Второ, финансиската транспарентност и надзор мора да се подобрат за да се следат и разградат активностите за перење пари кои го финансираат организираниот криминал. Конечно, создавањето култура на одговорност на сите нивоа, од политиката до бизнисот, е од суштинско значење.

 

Како може граѓанското општество и новинарството да помогнат во деконструирањето на овој погрешен модел?

 

Јована Дамјанович: Граѓанското општество и новинарството играат критични улоги во деконструирањето на мрежите на корупцијата и организираниот криминал. Организациите на граѓанското општество (ГО) можат да промовираат транспарентност, да се залагаат за посилни закони и да создаваат платформи за граѓаните да пријавуваат корупција. Со мобилизирање на јавното мислење и создавање култура на одговорност, ГО можат да вршат притисок врз владите и институциите да спроведуваат реформи и да спроведуваат мерки против корупцијата. Новинарството е витално за откривање на корупцијата и организираниот криминал. Истражувачкото известување може да открие скриени мрежи, незаконски договори и злоупотреби на моќта што често остануваат под радарот. Со донесување на овие прашања на светло, новинарите можат да ги држат јавните личности и институциите одговорни, додека го информираат јавноста и охрабруваат граѓанскиот ангажман. Заедно, граѓанското општество и новинарството делуваат како чувари, неопходни за разградба на корумпираните системи и промовирање на интегритетот.

Интервјуто е реализирано во рамките на програмата „MOVE GRANTS“ поддржана од Фондот за Западен Балкан.