ДЕТСКИ ДОДАТОК ВО „БИРОКРАТСКИОТ ЛАВИРИНТ“
Пишува: Лорик Идризи
Неуспех на проектот „Една точка за услуги“
Актуелната влада пред три години, во 2019 година, преку Министерството за информатичко општество и администрација го промовираше проектот „Една точка за услуги“, кој се сметаше за огромен и функционален проект, но кој веќе се покажа како неуспешен. Актуелниот министер Азир Алиу во април годинава најави затворање на овие нефункционални канцеларии во Скопје, Куманово, Охрид, Битола и Тетово.
Според анализите на ова министерство, тие не биле функционални бидејќи мал број граѓани барале услуги. Само 1062 документи од сите канцеларии во земјава биле извршени како услуги од овие канцеларии, во времетраење од 3 години. Министерот Алиу истакна дека наместо нив ќе бидат отворени 333 шалтери во канцелариите на поштите на Северна Македонија.
Актуелниот министер Алиу на своите јавни настапи истакна дека приоритет во неговата работа ќе биде дигитализацијата на услугите, која е на ниско ниво. Тој нагласи дека интензивно се работи за да може секој ден да се додава нова дигитална услуга. Ова министерство, пак, цели и работи на 150 дигитални услуги кои се уште во процес на промоција.
И покрај напорите да се добијат информации за тековниот процес на дигитализација и можноста за скратување на бирократските процедури за граѓаните за користење на правото на детски додаток од Министерството за информатичко општество и администрација, не успеавме да добиеме одговор.
Во меѓувреме, Северна Македонија го изгласа законот за едношалтерскиот систем преку кој се обезбедуваат интегрирани услуги, избегнувајќи талкање на граѓаните низ институциите за да ги обезбедат потребните документи за користење на правото.
Во законот, меѓу другото, се наведува дека функцијата на едношалтерскиот систем е обединување на сите релевантни правни податоци во правно валидно решение за започнување на дејноста и остварување на правата на одреден субјект и достапноста на податоците.
Суштинската идеја на едношалтерскиот систем е да се комбинираат сите услуги со цел да се намалат трошоците за нивно обезбедување и да им се овозможи на граѓаните да ги добијат сите услуги на едно место.
Но, и покрај законот за едношалтерскиот систем и напорите да се обезбеди концептот на интегрирани услуги за граѓаните, особено преку процесот на дигитализација, во реалноста сè уште има „бирократски лавиринти“ и со ова, исто така, изгубени денови на граѓаните за користење на право загарантирано со закон.
Од 5 до 8 дена за комплетирање на документите
И покрај одредениот напредок во електронските услуги, граѓаните сè уште продолжуваат да талкаат низ лавиринтите на институциите за да ги обезбедат потребните документи за остварување на некое право. Така е и со гарантираното право на детски додаток. Граѓаните се жалат дека процедурата за обезбедување на потребните документи за детски додаток е релативно тешка и одзема многу време. Граѓанин од тетовското село Першефце вели дека се потребни релативно многу документи за да се обезбеди детски додаток. Според него, потребно е долго време за да се комплетираат потребните документи. „За комплетирање на документите се потребни приближно од 5 до 8 дена, додека за обезбедување на документите од надлежните институции потребни се 600 денари“, вели тој. Според него, обновувањето на документите за користење на правото на детски додаток се врши еднаш на 12 месеци.
Правото на користење на детски додаток е загарантирано со закон, додека заштитата на социјалниот статус на децата е гарантирана и со меѓународните конвенции. Но, се чини дека заштитата на хартија е едно, а спроведувањето на правата во пракса е сосема друго. Како што веќе беше нагласено со многу анализи и други написи во медиумите, јавната администрација повеќе пати покажа дека е несмасна во остварувањето на некое право.
И покрај континуираните ветувања за олеснување на административните процедури, токму во однос на користењето на правото на детски додаток, граѓаните и понатаму се соочуваат со „бирократски лавиринти“, бескрајни талкања од една во друга институција за да ги обезбедат потребните документи.
Универзитетската професорка, Арта Селмани, добар познавач на околностите со правата на децата, вели дека проблем остануваат бирократските процедури кои мора да ги следат родителите за да ја добијат оваа „милостина“ за своите деца. „Институција која претставува мост меѓу родителите и државата, за остварување на овие материјални придобивки е Центарот за социјална работа, која е преоптоварена со многу процедури и затоа се многу малку достапни со нивните известувања до маргинализираните групи како и во руралните земји да помогнат во остварувањето на правата на овие деца“, вели таа.
Правен статус и висината на издршката на детето
Според законот, заштитата на децата е организирана активност заснована на правата на децата, како и на правата и обврските на родителите за планирање на семејството и на државата и единиците на локалната самоуправа за водење на хуманата популистичка политика. Законот прецизира дека заштитата на децата се постигнува преку обезбедување на услови и ниво на животни стандарди кои одговараат на физичкиот, менталниот, емоционалниот, моралниот и социјалниот развој на децата. Државата, како и единиците на локалната самоуправа, се грижат за обезбедување соодветна материјална помош на родителите за чување, воспитување, згрижување, заштита на децата, организирање и обезбедување на развој на институции и служби за заштита на децата.
Универзитетската професорка, Арта Селмани нагласува дека во делот на заштитата на децата, покрај материјалната заштита, тоа е и заштитата на децата од злоупотреба, запоставување, обезбедување на соодветно образование и обука, заштита на физичкото и менталното здравје итн. , која првично го обезбедуваат родителите или старателите, но и државните институции. Во рамките на институционалната материјална поддршка како право на децата загарантирано со Законот за заштита на децата се смета и детскиот додаток.
Детскиот додаток е детско право и се обезбедува како паричен надоместок за покривање на дел од трошоците за време на воспитувањето и развојот на детето. Право на детски додаток е предвидено за децата државјани на РСМ кои се во процес на редовно образование во РСМ. „Ова право може да го оствари еден од родителите на детето, старателот или лицето на кое детето му е доверено со одлука на надлежниот Центар за социјална работа и живее во семејството со него. Корисникот на детски додаток мора да биде државјанин на РСМ со постојан престој во РСМ во последните три години пред поднесување на барањето. Корисникот може да го оствари правото на детски додаток само по еден основ“, вели професорката Арта Селмани.
Селмани нагласува дека за висината на додатокот за деца истото го утврдува Законот за социјална заштита.
„Висината на детскиот додаток зависи од бројот и возраста на децата во семејството. Доколку во семејството има деца на училишна возраст, согласно законот, износот на детски додаток за едно дете е 1.000 денари месечно, додека за две или повеќе деца во семејството е 1.600 денари за сите деца. Доколку во семејството има деца кои не се на училишна возраст, износот на детскиот додаток за едно дете е 1.200 денари месечно, додека за две или повеќе деца е 1.900 денари месечно за сите деца. Доколку во семејството има две или повеќе деца, од кои не сите се на училишна возраст, висината на детскиот додаток за сите деца е 1.600 денари месечно“, нагласува Селмани.
Таа забележува дека висината на детскиот додаток е во согласност со зголемувањето на трошоците за живот за претходната година, објавено од Државниот завод за статистика во јануари минатата година. Во случај да нема зголемување на трошоците за живот за претходната година, висината на детскиот додаток не се усогласува.
Суштински реформи и дигитализација
Според официјалната веб-страница на Агенцијата за статистика на Северна Македонија, правото на детски додаток го користат вкупно 42.969 деца, додека вкупниот број на лица до 18 години е 394.318. Како што може да се види, бројот на оние кои го користат ова право е многу помал од вкупниот број на лица помлади од 18 години. Експертите посочуваат дека би било добро ова право да биде општо за децата, додека сумата е сѐ уште мала. Друг аспект на неискористување на ова право се токму бирократските процедури за симболичната сума.
Универзитетската професорка Арта Селмани вели дека институционалната материјална помош не ги опфаќа сите деца, па затоа не е универзално право на децата. „Ова право можат да го остварат само деца чии родители имаат ниски месечни примања, минимални, дефинирани со закон. Би било корисно законодавецот да обезбеди материјална помош за сите деца во зависност од тоа дали родителите се вработени или не, но пресметката на висината на материјалната помош, поточно детскиот додаток, се врши во зависност од месечните примања што ги остваруваат родителите. Таква е состојбата во сите развиени земји кои на децата им обезбедуваат месечни примања како еден вид заштитна мерка и финансиска поддршка“, нагласува Селмани. Бидејќи сакаме во Европа, вели таа, време е државата малку да ја сврти „главата“ кон децата како најважен дел и иднината на ова општество и да ја усогласи поддршката на децата со европските стандарди.
Во многу анализи, различни прирачници, но и во пoследните јавни презентации на претставници на државните институции и граѓанското општество, беше нагласена потребата од унифицирање на податоците и дигитализација на јавните услуги за граѓаните полесно да го остварат своето право. Во меѓувреме, на едношалтерскиот систем се гледа како на можност граѓаните да не талкаат од една во друга институција за да ги обезбедат документите што им се потребни. Реформите во администрацијата и процесот на дигитализација се гледаат како две суштински димензии за да се избегне застојот на институциите во обезбедувањето услуги. Но, тоа важи и за правото на детски додаток за родителите да не губат денови во обезбедување документи, со што се претвораат во „курири“ на институциите.