PAFUNDËSIA E QENIES NJERËZORE NË DIMENSIONET E ETIKËS

Jo çdo raport dhe veprim njerëzor përcaktohet nëpërmjet normave dhe sanksioneve juridike apo rregullave tjera. Dimensioni përcaktues dhe diferencues i qenësisë njerëzore është vetëkontrolli dhe prirja për progres shoqërore. Por, megjithatë, qenia humane shpesh gjendet midis instinktit dhe arsyes. Jo çdo marrëdhënie njerëzore me tjetrin është e rregullueshme edhe e përcaktueshme. Por, është një kod mbi të gjithë rregullimet juridike dhe normative tjera që buron nga natyrshmëria njerëzore dhe në vetvete bart gjithë e universin e madh e vetëkontrollit, përmbajtjes, ndjekjen e normave universale njerëzore  dhe respektimin e dinjitet njerëzor.

 Shkruan: Lorik Idrizi

 

Qenia humane gjatë gjithë trajektores historike ka synuar progresin shoqëror në kuptimin e ngritjes së vetëdijes dhe zhvillimit, që nga antikiteti i hershëm deri në periudhën bashkëkohore. Njerëzimi gjithnjë ka tentuar të diferencohet në kuptimin pozitiv nga natyra nëpërmjet ndërgjegjes dhe duke tentuar t’u jap shpjegim fenomeneve shoqërore dhe të qenies nëpërmjet shkencave shoqërore.  Në këtë mënyrë ka arritur të manifestojë qenien e vetë politike që nga zanafillat e antikiteti të hershëm, kur për herë të parë filluan të demistifikohen fenomenet dhe dukuritë shoqërore dhe jo të merren si të mirëqena në mënyra absolutiste.

Nga zanafilla deri në kohërat moderne tiparet kryesore të diferencimit nga natyra kanë qenë organizimet politike, të cilat manifestohen nëpërmjet  normave mijëravjeçare të etikës dhe kanoneve njerëzore që burojnë nga natyrshmëria njerëzor edhe e sistemeve politike.

Nga ky prizëm lindën edhe dilemat eternale e çështjes së ekzistencializmit : A është njeriu esencialisht qenie e mirë apo e keqe? Pra, është njeriu qenie e cila ka nevojë për një rregullator shoqërorë që e ka të inkoproruar aparatin e forcës, dhe në të njëjtën kohë është po njeriu që nëpërmjet këtyre mekanizmave është diferencuar nga instinktet e mbijetesës duke e perfomuar qenien e tij në përmasa të përndrijtes.

Me gjithë progresin dhe evolutën shoqërore përsëri duhet një rregullator shoqëror dhe sistem politik për funksionim normal. Stadi i iluminizmit edhe pse ka zhvendosur qenien humane në stadet më të avancuara të deritanishme, prapëseprapë nuk ka arritur në stade utopike të iluminizmit dhe vetëkontrollit që të jetojë në një mirëqenie që nuk do të rregullohet nga një sistem politik, i cili nuk do t’i ketë mekanizmat ndëshkues dhe aparatin e forcës.

Çfarë nënkuptojmë me etikë?

Me etikë nënkuptojmë të gjithë universin e madh e vetëkontrollit, përmbajtjes, ndjekjen e normave universale njerëzore  dhe respektimin e dinjitet njerëzor dhe natyrshmërisë njerëzore e cila është konditë përtej filozofike, religjioze dhe sociologjie. Nocionin dhe përkufizimin etikë mund ta kundrojmë nëpërmjet dy qasjesh: në kuptimin e karakteristikave të përgjithshme  të një fenomeni shoqërorë dhe në kuptimin e njohjes së hollësishme më të plotë të vetë përmbajtjes, strukturës, përbërjes  së disa fenomeneve dhe marrëdhënien e tyre.[1]

Një tjetër definicion i përgjithshëm për etikën është ajo e filozofisë së moralit. “ Etika, e quajtur edhe filozofi morale, disiplina që merret me atë që është moralisht e mirë dhe e keqe dhe moralisht e drejtë dhe e gabuar. Termi përdoret gjithashtu për çdo sistem ose teori të vlerave ose parimeve morale.[2]

Pra, një sistem referencial vlerash që përcaktojnë qasjet dhe raportet ndërnjerëzore që njerëzimi ka kultivuar gjatë trajektores historike.

 

Religjioni dhe etika

 Pa diskutim se në memorien e epokave njerëzore, njëjtë edhe në qenësinë e sotme humane një determinantë shumë e rëndësishme është trajta  e besimit në Zot dhe në religjionet e ndryshme. Edhe pse instrumentalizimi apo qasja absolutiste e religjioneve ka sjellë shumë luftëra për njerëzimin, pa diskutim që roli i religjioneve ka qenë esenical në formësimin, zhvillimin dhe ruajtjen e natyrshmërisë njerëzore.

Duke u ndalur specifikisht tek religjionet abrahamike, në fillim këto religjione luajtën një rol të madh për evoluimin qenies humane nga trajtat besëtyte, ku çdo fenomen merrej si absoulutist dhe i pashpjegueshëm, edhe pse zanafilla e parë e demistifikimit të këtyre fenomeneve padyshim ishte antikiteti grek, kur u tentua t’iu jepej shpjegim këtyre fenomeneve jo në formë religjioze por nëpërmjet shkencave sociale.

Pra, mund të bëhen ndarje e nënndarje, periodizime e nënperiodizime të historisë së teorive politike-shoqërore. Autorë të ndryshëm e quajnë si parahistori çdo gjë që u arrit në këtë lëmë para shekullit XIX. dhe  XIX, por prapë mbetet i pamohueshëm fakti se periudha e mendimit antik grek, për shkallën e interesimit për problemet shoqërore e politike, për observacionin e thellë e sistematik të këtyre fenomeneve, për përfshirjen e tyre të gjerë dhe invencionin karakteristik në të kuptuar e të shpjeguar të tyre, për nga lidhja e mendimit teorik me praktikën shoqërore e politike dhe për orientimin praktik të këtij mendimi mbetet një ndër periudhat më krijimtare.[3]

Në këtë kontekst roli i religjioneve abrahamike nuk ishte si ai i shkencave shoqërore, por religjioni arriti të performojë dhe të zhvillojë një lloj urtësie dhe spiritauliteti që qenia humane t’i jap kuptim jetës nëpërmjet etikës religjioze, pra duke i ndjekur konditat e normave pozitiviste të religjionit dhe spiritualitetit që madhështon dijen, në kuptimin që dija të afron pranë Zotit, pra ishte një lloj iluminimi në një epokë të caktuar. Esenca e religjioneve abrahamike është e njëjtë, janë disa norma shoqërore, dhe disa rregulla me moral religjioz që e ndihmojnë njeriun ta ruajë vazhdimësinë e esencës pozitiviste.

Janë disa epoka kur religjioni duke u marrë në trajta shumë absolutiste, dogmatike dhe isntrumentalizime fetare ka pasur “hijen” e vet në evolutën shoqërore. Një prej tyre ka qenë mesjeta në botën krishtere por edhe religjionet tjera nuk kanë qenë përjashtim, në këto kontekste religjioni ka humbur esencën e tij që ka qenë iluminizmi i racës humane  dhe është tjetërsuar në kundërtën duke mbajtur njerëzimin disa shekuj në errësirë.

Në epokë moderne religjioni sikur është rikthyer në esencë, nga revolucionet e mëdha njerëzore ka rikthyer disi trajtën e spiritualitetit dhe balancit shpirtëror përmes etikës së tij. Pra, ka pasur përpjeke të ndryshme që shkenca dhe religjioni të rrugëtojnë paralelisht duke mos e penguar njëra-tjetrën përmes teorive sekulariste, gjë që në Evropë tani më është konsoliduar ndërsa në Lindje ende është në përpjekje e sipër.

Pra në këto kohëra moderne roli esencial e religjionit është të ruajë trajta e natyrshmërisë njerëzore, duke i parë rrethanat dhe  zhvillimet kanë arritur në stade të papërceptueshme deri tani, me gjithë funksionalitetin dhe progresin shoqërorë që kanë këto zhvillime qoftë materiale , qoftë të natyrës shoqërore dhe  mënyrës së jetesës duket janë një faktor që njeriu të largohet nga origjina e tij e qenies. Kryesisht këto margjina të funksionimit të kësaj epoke e kanë larguar qenien humane nga raporti që e ka me tjetrin dhe rolin shoqëror që ndoshta është i determinuar nga disa përcaktime metafizike. Në një farë mënyre, në këtë fazë të dinamizmit jetësor dhe një mënyre jetesë shumë të programuar dhe të reduktuar në botë e inteligjencës artificiale duket se qenia humane ka harruar edhe qëllimet dhe kuptimet sublime të ekzistencës. Në këto dimensione shumë teknike dhe shumë pak spirituale ndoshta religjioni në një farë mënyre është njëfarë “brejtje ndërgjegjeje” individuale, por edhe kolektive për disa shmangie nga natyrshmëria njerëzore.

Në këtë përqasje, religjioni në prizmin filozofik ka disa etapa, fillon me shfaqjen si normë morale, përndrijten si urtësie dhe dije,  epokën e stagnimit dhe ridimensonimin e perceptimit dhe bashkëjetesës me sekularizmin. Duke analizuar pikëpamjet e Emanuel Levinas-it, i cili është një ndër ithtarët filozofisë moraliste të etikës në mendimin modern, mund të vërejmë një qasje të një universi krejtësisht ndryshe nga mendimtarët e kohës, një univers bashkëjetese midis religjionit dhe koncepteve biblike dhe filozofisë diçka krejtësisht e kundërt me filozofinë dhe qasjen e Friedrich Nietzsche, i cili dëshironte ta ridimensionte konceptin natyralist dhe të kontrantave mijëvjeçare të perceptimit të moralit në trajtat ku relativizon gjithë normat e moralit religjioz dhe filozofik. “Religjioni, shkenca dhe filozofia janë forma të dekadencës së njeriut, lëvizja e kundërt është arti.”[4]

 

Etika si parafilozofi

Emanuel Levinas filozof i etikës dhe padyshim moralisti i fundit e mendimit modern beson se etika në një farë mënyre është zanafilla e filozofisë apo big-bengu nga e cila pastaj fitojmë kuptime për degët e tjera të metafizikës. Levinas pyetjes se çfarë është mendimi dhe si mendohet dëshiron t’i qaset me krijimin e sinergjisë së dy dimensioneve, krijimi dhe formësimi i mendimit nga leximet dhe nga tronditjet apo ballafaqimet me situata dhe ndodhitë gjatë rrugëtimit të jetës. Duke besuar se Bibla është libri i padiskutueshëm, dhe duke përshkruar dhe sublimuar, ndoshta dhe duke e reduktuar besimin fetar në respekt për librat, në njëfarë mënyre hyjnizon dijen dhe përcakton rrugë drejt ‘hyjnores’ nëpërmjet dijes.

Në këtë mënyrë sintetizon filozofinë dhe religjionin, përtej paradigmave të kohës, në të cilat filozofia tentonte t’i jepte tjera kuptime pyetjeve ekzistenciale, shumë më të thella dhe ekzistenciale duke e përjashtuar religjionin si koncept më bazik për t’i zbërthyer këto dilema ekzistencialiste. Levinas nuk e sheh dimensionin e filozofisë në prizma ateiste, por gjen në Bibël esencën e filozofisë, dashurinë ndaj dijes: “ Ndjenja fetare me të cilën u rrita lidhej më shumë me respektin për librat- Biblën dhe komentet e saja tradicionale, të cilët shkonin deri te mendimet e rabinëve të lashtë- sesa me respektin për besime të përcaktuara”[5]

Por, Levinas në asnjë kontekst nuk dëshiron t’i përputh me një sforco këto dy tradita, por këto dy qasje ai i sintetizon duke shpjeguar se çdo mendim filozofik mbështetet nga një eksperiencë parafilozofike dhe leximi i librave të shenjtë, sidomos në rastin e Levinas ishte pjesë e këtyre eksperiencave. Në këtë dimension Levinas duke njohur shenjtërinë e Biblës nuk e absolutizon dhe nuk e dogmatizon historinë e treguar në Bibël si vargje të përfunduara në trajtat e fjalë së fundit .

“ Historia e shenjtë e treguar prej saj nuk është thjesht një varg ngjarjesh të përfunduara, por një raport  i menjëhershëm aktual me fatin e shpërndarjes judaike në botë”[6]

Pra,  në këtë sens përtej fjalës, njohjes së shenjtërisë së Biblës,  Levinas mendon se fjalën e fundit në botën e mendimit perëndimorë e ka filozofia, duke e mbindërtuar parafilozofinë në qasje dhe kuptime filozofike, dhe duke e perceptuar religjionin si pikënisja ku fillojnë kuptimet.

 

 

Heidegger-i, qenia dhe ontologjia

 

Padyshim që filozofi gjerman Hedegger ishte një tejkalim në mendimin njerëzor dhe një pikë reference në teoritë e mendimit botëror. Emauel Levinas  duke iu referuar librit “Sein und Zeit” (Koha dhe Qenia),  si një ndër më të bukuritë në historinë e filozofisë, shpjegon se si ky libër  përveç mendimin e Levinas-it ridimensionoi edhe gjithë mendimin filozofik të kohës dhe krijoi disiplinën e ekzistencializmit. Heidegger-i duke analizuar qenien dhe qenësinë në një farë mënyre dëshironte ta zbresë filozofinë nga dimensionet transandetale në eksplorimin e qenies.

Edhe pse Hedieggeri nuk dëshironte ta pagëzonte apo ta paraqiste në atë grup, “Koha dhe Qenia” u bë model i ekzistencializmit si disiplinë, ndërsa autori në fakt pretendonte që kjo vepër është vetëm një qasje e thellë e analizës së qenies duke  arritur deri tek hiçi.  Heidegger-i ndryshe nga të gjithë pararendësit e tij që mendonin t’i qasen hiçit me observime dhe qasje të periodizimeve sistematike, besonte si hiçi në trajtën e vërtet të perceptimit human është akti kur qenia ballafaqohet me hiçin dhe e prek në format primordiale të tij. Në fakt e gjithë filozofia dhe mendimit gjerman fillon dhe në një farë mënyre bashkëjeton me hiçin, andaj një vonesë e një treni në botë gjermanike është një hiç, në kuptimin e arsyetimeve dhe shkaqeve të vonesës, gjë që sigurisht merr trajta epike në botën mesdhetare, gjë që në botën mesdhetare kjo vonesë e trenit mund të shndërrohet në një rrugëtim epik, ku rrugëtimi dhe shkaqet bëhen të përjetshme dhe epike dhe e hijëzojnë qëllimin e vërtetë që në këtë rast është ardhja e trenit. Në një farë mënyre Heidegger-i tek hiçi e kërkon zanafillën ose parazanfilloren, dimensionin e pasintetizueshëm, një pjesë nga dija perfektë, e cila do t’i jepte njëfarë kuptimi pyetjes më të famshme të qenies, asaj ekzistencialiste.

 

 

Vetmia e qenies dhe raportet ndërnjerëzore

Levinas-i dëshironte të arrijë te të tjera kuptime të qenies, ato të raportit të qenies me të tjerët, të dytët, të tretët, pra, te të tjerët që gjithçka ishte e jashtme dhe e nxirrte njeriun nga dimensioni fillestar i qenies siç e mendonte ai, vetmia . Hedideggeri mendonte ndryshe, e mendonte ontologjinë si raportin e vetmisë apo gjendjes fillestare me vdekjen dhe primordialen. Ndërsa Levinas-i e mendonte ontologjinë si raport të qenies me tjetrin, çdo raport që një qenie e ka me të tjerët e nxjerrë nga gjendja fillestare e vetmisë. Kështu që çdo qenie ka kuptim kur është në një interaksion me të tjerët. Në librin ‘Koha dhe Tjetri’ Levinas studion marrëdhëniet me tjetrin, gjersa shpjegon se midis qenies dhe tjetrit është dimensioni i kohës, në trajtën e transcendencës, kështu që vetëm vetmia është një dukuri ekskluzivisht “ ekzistencialiste”, dhe kjo vetmi nuk trazohet nëpërmjet dijes, por vetëm nëpërmjet interaksionit me tjetrin.  Qenia është diçka e pasintetizueshme, që s’ka fillim dhe nuk ka fund, është si mendimi, është në trajta mbinjerëzore. Njeriu ende s’ka arritur të krijojë diçka më të sofistikuar ose të barasvlershme se mendimi, pra është diçka që i është dhuruar njerëzimit, që e ndjen, e përjeton, por nuk e sintetizon dot. Pra, çdo gjë ka kuptim për një qenien humane në interaksion, gjë që përforcon mendimin antik të Aristotelit, se njeriu është një kafshë politike dhe raportin me tjetrin, dhe të tjerët e ka natyrshmëri njerëzore dhe vetëm në këtë mënyrë mund t’i jap kuptim qenies, sepse është në gjendje të përhershme midis instinktit dhe arsyes.

 

 

Përfundimi

Jo çdo raport dhe veprim njerëzor përcaktohet nëpërmjet normave dhe sanksioneve juridike apo rregullave tjera. Dimensioni përcaktues dhe diferencues i qenësisë njerëzore është vetëkontrolli dhe prirja për progres shoqërore. Por, megjithatë, qenia humane shpesh gjendet midis instinktit dhe arsyes. Jo çdo marrëdhënie njerëzore me tjetrin është e rregullueshme edhe e përcaktueshme.

Por, është një kod mbi të gjithë rregullimet juridike dhe normativave tjera që buron nga natyrshmëria njerëzore dhe në vetvete bart gjithë e universin e madh e vetëkontrollit, përmbajtjes ndjekjen e normave universale njerëzore  dhe respektimin e dinjitet njerëzor.

Në të gjithë këtë interaksion të madh njerëzor është një inercion i madh i natyrshmërisë njerëzore dhe i konditave të kultivuara që na ruajnë esencën njerëzore. Duket se te njeriu bashkëjetojnë instinkti dhe intelekti, gjë që e bën njeriun qenie shumë komplekse. Nëse shohim trajektoren njerëzore nga format parake deri më sot, shohim një evolucion shumë enorm, por prapëseprapë jo në trajtat që të jetojë pa një sistem rregullues shoqëror, gjë që vërteton pikëpamjen e Aristotelit, që njeriu është kafshë politike.

Ndoshta duke i pasur parasysh, dy esencat, instinktin dhe arsyen qenia njerëzore është e determinuar që asnjëherë mos e ndjek njërën ose tjetrën deri në fund. Është arsyeja dhe intelekti që e kanë nxitur drejt progresit, por ka diçka që me gjithë këtë evolutë përsëri është peng i disa veseve dhe si pasojë ka krijuar sisteme organizimi që me patjetër duhet ta kenë pjesë edhe aparatin e forcës.

 

 

 

 

 

 

Biblografia

 

 

 

https://www.britannica.com/topic/ethics-philosophy

Bazat e Etikës, Vuk Paviqeviq

 

Etika dhe pafundësia, Emanuel Levinas

 

Në rrjedha të mendimit sociologjik, Fehmi

 

Shndërrimi I të gjitha vlerave- Friedrich Nietzsche

 

 

[1] Bazat e Etikës, Vuk Paviqeviq/ faqe 7

[2] https://www.britannica.com/topic/ethics-philosophy

[3] Në rrjedha të mendimit sociologjik, Fehmi Agani fq 5

 

[4] Shndërrimi I të gjitha vlerave- Friedrich Nietzsche

[5] Etika dhe pafundësia, Emanuel Levinas fq 9

[6] Etika dhe pafundësia, Emanuel Levinas fq 11