JOVANA DAMJANOVIÇ: NUK ËSHTË SE NJERËZIT NUK E NJOHIN KORRUPSIONIN; E REZIKSHME ËSHTË SE SHPESH TOLEROHET SI DIÇKA E PASHMANGSHME
Intervistoi: Lorik Idrizi
“ Shumë prej nesh e shohim korrupsionin të ngulitur në jetën e përditshme – nga mitmarrja për shërbime publike deri te nepotizmi në mundësitë e punës – por ne jemi rritur në një sistem ku është kaq i normalizuar sa duket sikur nuk ka asnjë alternativë. Pjesa e rrezikshme nuk është se njerëzit nuk e njohin korrupsionin; është se ai shpesh tolerohet ose anashkalohet si diçka e pashmangshme. Kjo dorëheqje mund të çojë në mungesë motivimi për të marrë pjesë në politikë ose për të kërkuar transparencë. Në fakt, disa mund të desensibilizohen ndaj korrupsionit sepse duket sikur është institucionalizuar në të gjitha sektorët. Kjo nuk do të thotë që njerëzit janë të verbër ndaj tij – kjo vetëm pasqyron se sa lodhje mund të jetë të luftosh kundër diçkaje kaq të ngulitur.”.
Në një intervistë ekskluzive, JOVANA DAMJANOVIÇ ( GazetarE investigative i BIRN) flet për shkaqet që pamundësojnë një arsim cilësor në Malin e zi dhe Ballkanin Perëndimorë si dhe lidhjen që ka korupsioni me zhvendojsen e modelit shoqërorë nga vlerat universale.
A mendoni se korrupsioni në Ballkanin Perëndimor është bërë një normalitet i ri deri në atë pikë sa të rinjtë nuk mund ta njohin më atë?
Korrupsioni në Ballkanin Perëndimor, përfshirë Malin e Zi, padyshim që është bërë i përhapur, por të thuash që të rinjtë nuk mund ta njohin atë do të ishte një thjeshtim i tepërt. Si një person që jeton në Malin e Zi, do të thoja që ne jemi të vetëdijshëm për korrupsionin, por çështja më e madhe është ndjenja e pafuqisë për ta sfiduar atë ose për të krijuar një ndryshim të rëndësishëm. Shumë prej nesh e shohim korrupsionin të ngulitur në jetën e përditshme – nga mitmarrja për shërbime publike deri te nepotizmi në mundësitë e punës – por ne jemi rritur në një sistem ku është kaq i normalizuar sa duket sikur nuk ka asnjë alternativë. Pjesa e rrezikshme nuk është se njerëzit nuk e njohin korrupsionin; është se ai shpesh tolerohet ose anashkalohet si diçka e pashmangshme. Kjo dorëheqje mund të çojë në mungesë motivimi për të marrë pjesë në politikë ose për të kërkuar transparencë. Në fakt, disa mund të desensibilizohen ndaj korrupsionit sepse duket sikur është institucionalizuar në të gjitha sektorët. Kjo nuk do të thotë që njerëzit janë të verbër ndaj tij – kjo vetëm pasqyron se sa lodhje mund të jetë të luftosh kundër diçkaje kaq të ngulitur.
Cilat janë arsyet kryesore, sipas jush, që modeli social është larguar shumë nga vlerat konvencionale në një model social të gabuar?
Kalimi nga vlerat konvencionale në një model social më problematik në Malin e Zi, dhe në Ballkanin Perëndimor më gjerë, mund t’i atribuohet disa faktorëve, si pabarazia dhe paqëndrueshmëria ekonomike, ndoshta më kryesori, por gjithashtu edhe korrupsioni dhe klientelizmi, globalizimi dhe konsumizmi, si dhe mungesa e institucioneve të forta dhe modeleve të rolit. Pabarazia ekonomike ka një ndikim të madh në vlerat shoqërore. Me mundësi të kufizuara punësimi, papunësi të lartë dhe varfëri të përhapur, shumë njerëz detyrohen në modalitet mbijetese. Kjo çon në prioritizimin e fitimeve afatshkurtra mbi vlerat afatgjata. Nepotizmi, korrupsioni dhe “rrugët e shkurtëra” janë normalizuar sepse njerëzit ndihen se nuk kanë zgjidhje tjetër. Në këtë mjedis, kërkimi për siguri të shpejtë financiare shpesh ka përparësi mbi integritetin, punën e vështirë ose vendimmarrjen etike. Kur njerëzit shohin vazhdimisht politikanë dhe elitë që fitojnë pasuri dhe fuqi përmes mjeteve të dyshimta, kjo çon mesazhin që suksesi nuk ka të bëjë me merita, por me lidhje dhe manipulim. Kjo krijon një cikël toksik ku qytetarët fillojnë të imitojnë sjelljet korruptive të udhëheqësve të tyre, duke e përjetësuar më tej modelin social të gabuar. Kalimi nga vlerat konvencionale në Malin e Zi nuk është thjesht për individët që marrin vendime të këqija – është një reflektim i një dështimi më të madh sistemik. Njerëzit ndihen të zhgënjyer nga mungesa e mundësive, drejtësisë dhe besimit në institucionet që duhet të na udhëheqin.
A mendoni se cilësia e dobët e arsimit ndikon në krijimin e modelit të gabuar shoqëror që shpesh lidhet me korrupsionin?
Arsimi duhet të jetë themeli për mendimin kritik, sjelljen etike dhe përgjegjësinë qytetare, por kur është i dobët, këto vlera nuk nguliten siç duhet. Shumë sisteme arsimore në rajon vuajnë nga planprogramet e vjetruara dhe mungesa e burimeve. Kjo çon në një mjedis ku studentët nuk inkurajohen të sfidojnë autoritetin, të mendojnë në mënyrë të pavarur ose të sfidojnë praktikat e korruptuara. Në vend të kësaj, mësimi përmendësh dhe përqendrimi në kalimin e provimeve, dhe jo në të kuptuarit e vërtetë të çështjeve, bëhen normë, duke lënë studentët të pajisur dobët për të naviguar në kompleksitetin e një shoqërie të korruptuar.
A mendoni se modeli i gabuar shoqëror lidhet me korrupsionin dhe krimin e organizuar? Si?
Unë besoj se po. Në këtë model të gabuar, suksesi shpesh arrihet jo përmes meritës, por përmes mjeteve të paligjshme si ryshfeti, nepotizmi ose lidhjet me rrjetet kriminale. Korrupsioni i mundëson krimit të organizuar të lulëzojë duke dobësuar institucionet që duhet të ofrojnë mbikëqyrje, si policia, gjyqësori dhe qeveria. Kur këto institucione janë të komprometuara, krimi i organizuar funksionon me një farë pandëshkueshmërie, duke u integruar në jetën e përditshme. Kjo krijon një rreth vicioz të rrezikshëm: krimi i organizuar përfiton nga korrupsioni, ndërsa korrupsioni mbështetet në fuqinë dhe burimet e rrjeteve kriminale për të mbajtur kontrollin. Ndërsa të rinjtë e shohin këtë, shumë rriten duke besuar se korrupsioni është norma dhe se angazhimi me krimin e organizuar është një mënyrë e vlefshme për të pasur sukses, duke përjetësuar një sistem ku etika është anashkaluar dhe krimi normalizohet në shoqëri.
Si mund të dekonstruohen rrjetet e këtij modeli që lidhet me korrupsionin dhe krimin e organizuar?
Dekonstruktimi i rrjeteve të korrupsionit dhe krimit të organizuar kërkon një qasje shumë të përqendruar. Së pari, forcimi i sundimit të ligjit është thelbësor—kjo nënkupton reformimin e gjyqësorit dhe zbatimin e ligjit për të siguruar që ata të funksionojnë në mënyrë të pavarur dhe pa ndërhyrje politike. Proceset ligjore transparente mund të pengojnë praktikat korruptive dhe të dobësojnë kapjen e institucioneve nga krimi i organizuar. Së dyti, transparenca financiare dhe mbikëqyrja duhet të përmirësohen për të ndjekur dhe çmontuar aktivitetet e pastrimit të parave që financojnë krimin e organizuar. Së fundi, është thelbësore krijimi i një kulture përgjegjësie në të gjitha nivelet, nga politika deri te biznesi.
Si mund të ndihmojnë shoqëria civile dhe gazetaria në dekonstruimin e këtij modeli të gabuar?
Shoqëria civile dhe gazetaria luajnë role kritike në dekonstruimin e rrjeteve të korrupsionit dhe krimit të organizuar. Organizatat e shoqërisë civile (OSHC) mund të promovojnë transparencën, të avokojnë për ligje më të forta dhe të krijojnë platforma për qytetarët për të raportuar korrupsionin. Duke mobilizuar opinionin publik dhe krijuar një kulturë përgjegjësie, OSHC-të mund të bëjnë presion ndaj qeverive dhe institucioneve për të zbatuar reformat dhe për të zbatuar masat kundër korrupsionit. Gazetaria është jetike për zbulimin e korrupsionit dhe krimit të organizuar. Raportimi investigativ mund të zbulojë rrjete të fshehura, marrëveshje të paligjshme dhe abuzime me pushtetin që shpesh mbeten nën radar. Duke i sjellë këto çështje në dritë, gazetarët mund të mbajnë figurat publike dhe institucionet përgjegjëse, duke informuar publikun dhe inkurajuar angazhimin qytetar. Së bashku, shoqëria civile dhe gazetaria veprojnë si roje, të domosdoshëm për çmontimin e sistemeve të korruptuara dhe promovimin e integritetit.
Intevista është realziuar në kuadër të programit ‘MOVE GRATS’ e mbështetur nga Western Balkans Fund